Afonso Henriques de Lima Barreto (* 13 maja 1881 w Rio de Janeiro; † 1 listopada 1922 tamże), bardziej znany jako Lima Barreto, był brazylijskim dziennikarzem i pisarzem. W Triste Fim de Policarpo Quaresma napisał jeden z literackich klasyków kraju, opisujący perypetie kochającego muzykę i książki ekscentryka skonfrontowanego z osobliwościami Brazylii przełomu wieków. Choć mało znany poza Brazylią, autor jest uważany za jednego z najlepszych satyryków w literaturze brazylijskiej. Stosował bardzo sarkastyczny, choć subtelny, styl pisania, dzięki czemu uniknął prześladowań ze strony polityków i wojskowych, którzy często stawali się celem jego krytyki w książkach.
Lima Barreto urodził się w Rio de Janeiro w biednej rodzinie o mieszanym pochodzeniu etnicznym (mulat). Dzieciństwo spędził w szpitalu psychiatrycznym, gdzie jego ojciec był nadzorcą. Zniesienie niewolnictwa w 1888 roku dało mu dobre wykształcenie. Po śmierci matki uczęszczał do szkoły publicznej D. Teresa Pimental do Amaral. Wkrótce potem zapisał się do Liceu Popular Niteroiense, po tym jak jego ojciec chrzestny, wicehrabia z Ouro Preto, zgodził się zapłacić za jego naukę. Przebywał tam do 1894 roku i ukończył studia. W 1895 r. udał się do jedynej wówczas instytucji wyższej nauki, prestiżowego Colégio Pedro II, którego studenci wywodzili się głównie z wyższych sfer. W 1895 roku został również przyjęty do Szkoły Politechnicznej w Rio de Janeiro, ale z powodu choroby psychicznej ojca zmuszony był przerwać naukę w 1904 roku, aby opiekować się rodzeństwem. W odpowiedzi na powtarzające się zarzuty o brak zainteresowania zajęciami, popołudnia spędzał w Bibliotece Narodowej. Mniej więcej w tym czasie, w drodze konkursu, został zatrudniony jako transkrybent w Departamencie Wojny, co dało mu pewną stabilizację finansową. Został urzędnikiem państwowym, jednocześnie pisząc jako dziennikarz i powieściopisarz. Ze względu na swój alkoholizm został przedwcześnie zwolniony. Życie Barreto naznaczone było alkoholizmem i sporadycznymi pobytami na oddziałach psychiatrycznych w fazach depresji. Zmarł na zawał serca w wieku 41 lat. Dopiero po wczesnej śmierci jego twórczość znalazła uznanie jako ważny wkład w literaturę brazylijską.
Jako student, Lima Barreto rozpoczął karierę dziennikarską w 1902 roku w takich gazetach jak A Quinzena Alegre, O Tagarela, O Diabo i A Revista da Epoca. W 1905 roku zaczął pisać dla większych gazet, takich jak Correio da Manhã, gdzie napisał serię reportaży o zniszczeniu Morro do Castelo ("Wzgórze Zamkowe"). Następnie pracował dla kilku innych gazet i magazynów, takich jak Fon-Fon, Floreal, Gazeta da Tarde, Jornal (gazeta wieczorna), Bras Cubas (tygodnik), Hoje, Revista Souza Cruz i O Mundo Literário.
W 1911 roku Barreto wraz z kilkoma przyjaciółmi wydał czasopismo "Floreal", które przetrwało tylko do drugiego numeru, ale zwróciło uwagę niektórych krytyków. W 1909 r. zwrócił na siebie uwagę jako pisarz literatury pięknej po opublikowaniu w Portugalii powieści Recordações do Escrivão Isaías Caminha (Wspomnienia pisarza Isaíasa Caminhy). Wątek narracyjny książki, przeplatany elementami autobiograficznymi, ujawnia krytykę brazylijskiego społeczeństwa, które Barreto oskarża o stronniczość i głęboką hipokryzję. Publikacja najważniejszego dzieła Triste Fim de Policarpo Quaresma ("Smutny koniec Policarpo Quaresma") rozpoczęła się w 1914 roku jako powieść serializowana w jednym z czasopism. Została wydana w paperbacku rok później i określona przez krytyków literackich jako fundamentalne dzieło epoki przednowoczesnej. Jako krytyk społeczny podejmuje w swojej wielokrotnie wznawianej powieści Revolta da Chibata z 1910 roku.
Triste Fim de Policarpo Quaresma i Recordações do Escrivão Isaías Caminha odniosły pewien sukces wśród czytelników, co nie uchroniło Barreto przed ostrą krytyką ze strony innych ówczesnych autorów. Krytyka wynikała z faktu, że Barreto świadomie odbiegał od elitarnego stylu, który był wówczas w modzie. Określano go jako niechlujnego, ponieważ nawet w swoich krytycznych społecznie powieściach używał języka potocznego zamiast klasycznego portugalskiego, który bardziej pasował do tekstów publicystycznych. Obrazili się też na jego postacie, bo nie odpowiadały utartym formom. Jego próby wstąpienia do Academia Brasileira de Letras zostały odrzucone. Barreto zarzucał swoim przeciwnikom, że nie zajmują się literaturą jako sztuką, ale mechanicznie obsługują dany, przyjęty język.
Lima Barretos pisał również teksty publicystyczne dla prasy robotniczej i anarchistycznej, takie jak A Plebe ("Lud"), A Voz do Trabalhador ("Głos Robotników") i A Lanterna ("Latarnia").
Barreto był bardzo sarkastycznym pisarzem, co wyraźnie odbija się w jego książkach. Głównymi celami jego krytyki była postrzegana przeciętność społeczeństwa brazylijskiego, głównie rządu i władz gospodarczych / wojskowych. Jest to szczególnie widoczne w twórczości Os Bruzundangas.
Autor poddał też ostrej krytyce skomplikowany i trudny styl pisania, który był popularny wśród brazylijskich władz i za powszechną zgodą świadczył o inteligencji i wysokim statusie społecznym. Dlatego sam również posługuje się prostym stylem o mniejszym zapotrzebowaniu na słownictwo, aby być zrozumiałym dla większości w brazylijskim społeczeństwie. Ściągało to na niego coraz większą krytykę ze strony brazylijskich elit, które krytykowały jego nieklasyczny styl pisania.
Barreto opracowywał także stany psychologiczne swoich bohaterów; w przeciwieństwie do autorów realizmu, takich jak Brazylijczyk Machado de Assis czy Portugalczyk Eça de Queirós, nie uważa się tego za cechę szczególną u niego. Mimo to jego dzieła pełne są dziwnych sytuacji dotyczących przekonań i myśli jego bohaterów: na przykład Policarpo Quaresma (najbardziej legendarna kreacja Barreto) był radykalnym i niemal utopijnym patriotą, a jego przekonania doprowadziły go do tragicznego końca. Policarpo był też na tyle bezczelny, że wierzył, iż można przywrócić "pierwotną brazylijską naturę". Nadmiar geniuszu skazał też jego postać Clary dos Anjos na zhańbione życie (patrz niżej). Jeśli chodzi o antagonistów, Barreto eksploruje hipokryzję, ignorancję i obojętność na cierpienie innych. Psychopatię przedstawił w swojej pośmiertnie wydanej książce Clara dos Anjos autorstwa Cassi Jones, która ma typowe nawyki socjopaty: Brak współczucia dla uczuć innych, egoizm i szczegółowe planowanie realizacji swoich celów, nieważne jak bazowych.
Opowiadanie to jest uważane za arcydzieło Barreto i dlatego jest często czytane w brazylijskich szkołach oraz popularnie wykorzystywane w tzw. przedsionkach, czyli corocznych egzaminach wstępnych na uniwersytety w Brazylii. Opowiada historię Policarpo Quaresmy, radykalnego brazylijskiego patrioty. Policarpo marzy o tym, by Brazylia stała się światową potęgą. Dostrzega wiele problemów w strukturze politycznej i społecznej swojego kraju, zdaje sobie sprawę, że Brazylijczycy bardziej cenią kulturę europejską niż własną i stara się to zmienić.
Opowieść można podzielić na trzy różne części:
Reforma kulturalna
Policarpo Quaresma próbuje uczynić lokalny język Tupi językiem urzędowym Brazylii. Wysyła list do rządu z żądaniem wprowadzenia Tupi jako języka urzędowego. Wieść o jego dziwnej prośbie dostaje się do prasy, a lokalna prasa wyśmiewa się z Policarpo. Następnie Quaresma wycofuje się do miasteczka Curuzu w wiejskiej części Rio de Janeiro, gdzie rozpoczyna nowe zajęcie.
Reforma rolna
Policarpo z pomocą starego, ciemnoskórego mężczyzny zakłada małe gospodarstwo i próbuje sprzedawać produkty w stolicy. Chce pokazać ludziom, jak cenna może być brazylijska ziemia. Niestety na jego pola wdziera się zaraza, a on rozpoczyna małą wojnę z mrówkami i robactwem. Wtedy do jego domu przychodzi lokalny polityk i prosi o poparcie w wyborach, ale Policarpo odmawia. W odwecie politycy zaczynają niszczyć jego gospodarstwo. W tym czasie liczne rewolucje ludowe powodują wielkie zamieszanie polityczne w Brazylii, a Policarpo zostaje powołany do służby wojskowej.
Reforma wojskowa
Podczas próby obrony twierdzy Policarpo dostrzega sterty problemów w brazylijskiej strukturze wojskowej i wysyła list do prezydenta, Floriano Peixoto, człowieka surowego i ignoranta, modląc się o lepsze warunki dla jeńców i innych żołnierzy twierdzy. Po przeczytaniu listu Floriano Policarpo uznaje go za rewolucjonistę i skazuje na śmierć. Na końcu opowieści Policarpo Quaresma zostaje zabity za zdradę stanu.
Os Bruzundangas to zbiór opowiadań, które Lima Barreto publikował w gazetach na przestrzeni 20 lat. Opowiadają one o życiu mieszkańców Bruzundangi, fikcyjnego kraju, który stoi w miejscu Brazylii. Barreto zdecydował się na wprowadzenie fikcyjnego kraju, aby uniknąć prześladowań ze strony polityków lub innych władz.
W historiach zawartych w książce opowiada o korupcji, która jest obecna we wszystkich dziedzinach życia publicznego w Bruzundanga - od polityki po edukację. Zawierają one wiele alegorycznych korespondencji do znanych brazylijskich osób i instytucji publicznych.
Ta wydana pośmiertnie powieść opowiada o Klarze dos Anjos, dziewczynie z biednej rodziny mieszkającej na przedmieściach Rio de Janeiro. Historia opowiada o zauroczeniu Clary Cassi Jonesem, chłopakiem bez skrupułów, synem bogatszej rodziny. Cassi, który zapłodnił i porzucił niezliczoną liczbę kobiet, uwodzi Clarę dla swoich pożądliwych celów. Klara, niedoświadczona z powodu protekcjonalizmu rodziców, zachodzi w ciążę. W końcu Cassi ucieka, a Clara stoi opuszczona i "zhańbiona". W swojej książce Barreto chce pokazać zwykle poniżający los biednych kobiet w Brazylii, co czyni w ostatnim cytacie Clary: "Jesteśmy niczym w tym życiu". Zresztą pokazuje też hipokryzję bogatych ludzi (reprezentowaną głównie przez matkę Cassi, która nieustannie chroni swojego syna) oraz absurdalny egoizm brazylijskiej młodzieży (reprezentowany przez Cassi Jones).
O Subterrâneo do Morro do Castelo (1905)
Recordações do Escrivão Isaías Caminha (1909)
O Homem que Sabia Javanês e outros contos (1911)
Vida e Morte de M. J. Gonzaga de Sá (1919)
Cemitério dos Vicos (1920)
Histórias e Sonhos (1920)
Outras Histórias e Contos Argelinos (1952, pośmiertnie)
Coisas do Reino de Jambom (1953, pośmiertnie)