Stanisław Hozjusz (* 5 maja 1504 r. w Krakowie; † 5 sierpnia 1579 r. w Capranica koło Rzymu) był katolickim teologiem, który opowiadał się za zachowaniem zwolnionego statusu księstwa-biskupstwa warmińskiego oraz zachowaniem lub odzyskaniem katolicyzmu na Warmii i w Królestwie Polskim. Jako biskup założył liceum Hosianum w Braunsbergu, które istnieje do dziś. Jako kardynał pracował w Kurii.
Stanislaus Hosius był synem Ulricha Hosse, pochodzącego z Pforzheim w Badenii, i jego żony Anny. Jego ojciec był mincerzem Zygmunta I w Krakowie, a później burmistrzem Wilna na Litwie. Jako dziecko Stanisław Hozjusz od najmłodszych lat uczył się języka niemieckiego i polskiego, a później także łaciny. W wieku piętnastu lat rozpoczął studia artystyczne na Uniwersytecie Krakowskim, które ukończył w 1520 roku. Utalentowany młody człowiek znalazł mecenasa w Piotrze Tomickim, który był biskupem krakowskim i wicekanclerzem Polski. Pracował dla niego jako prywatny sekretarz, aż biskup pozwolił mu kilka lat później studiować teologię i prawo na uniwersytetach w Padwie i Bolonii. Studia ukończył w 1534 r., uzyskując tytuł doktora prawa, po czym powrócił do Krakowa.
W Krakowie Stanisław Hozjusz objął stanowisko w kancelarii królewskiej. Po śmierci swojego mentora w 1535 r. zachował stanowisko pod rządami jego następcy, biskupa płockiego Choińskiego, nowego wicekanclerza. Ten ostatni zmarł w 1538 r., a Hozjusz został mianowany sekretarzem królewskim. Jego talent administracyjny zyskał przychylność króla Zygmunta, który nagrodził go różnymi urzędami kościelnymi.
Stanisław Hozjusz został wyświęcony na kapłana w 1543 roku. Kiedy w 1549 r. biskupstwo w Kulm miało zostać przeniesione, został wybrany przez króla. Rok później papież Paweł IV zlecił mu walkę z rosnącym w siłę protestantyzmem. Wydaje się, że odniósł sukces, ponieważ w 1551 r. został przeniesiony do ważniejszej diecezji warmińskiej.
W 1552 r. bronił specjalnego statusu księstwa-biskupstwa warmińskiego jako wyłączonego i potwierdził zwolnienie na synodzie w Locwicz w 1556 roku. Nawet po tym, jak Sobór Trydencki w 1563 r. zażądał, aby zwolnione biskupstwa uznały najbliższe arcybiskupstwa (w tym przypadku Gniezno) za metropolitów, odmówił udziału w synodach prowincjonalnych w Gnieźnie.
Kolejne siedem lat na Warmii upłynęło pod znakiem walki z protestantyzmem. W licznych pismach polemicznych Hozjusz atakował nauki reformatorów i bronił katolickiego punktu widzenia. W 1558 r. został powołany do Rzymu przez papieża Pawła IV, gdzie szybko zyskał wpływy w Kurii.
Paweł IV zmarł w 1559 r., a jego następca Pius IV wysłał Stanisława Hozjusza na dwór cesarski w Wiedniu jako legata. Miał on za zadanie negocjować z cesarzem Ferdynandem I wznowienie Soboru Trydenckiego (1545-1563). Trydent był częścią cesarstwa i znajdowała się tam najwyższa siedziba księcia-biskupa. W uznaniu pomyślnego zakończenia tej misji Hozjusz został wyniesiony na kardynała 26 lutego 1561 r., otrzymał tytuł kościoła San Lorenzo in Panisperna i wziął udział w soborze jako jeden z legatów papieskich. Po licznych zmianach tytułu został kardynałem kapłanem Santa Sabina w 1565 roku i San Clemente w 1570 roku.
Stanisław Hozjusz powrócił na Warmię w 1563 roku. Podczas jego nieobecności protestantyzm jeszcze bardziej się rozprzestrzenił, dlatego podjął działania mające na celu poprawę kształcenia katolickich księży i kaznodziejów. Założył również liceum Hosianum w Braunsbergu i przekazał jego prowadzenie jezuitom. W 1566 r. papież mianował Hozjusza legatem papieskim na Polskę. Papież Pius IV zmarł w 1569 r., a jego następcą został Pius V. W 1569 r. Hozjusz mianował swojego przyjaciela Marcina Cromera koadiutorem i przekazał mu administrację Warmii, aby mógł udać się do Rzymu jako przedstawiciel Polski, gdzie reprezentował interesy Polski przed Kościołem przez następne dziesięć lat, aż do swojej śmierci. Król Zygmunt II również wysoko cenił Hozjusza. Wziął on udział w konklawe w 1572 r., na którym papieżem został Grzegorz XIII. W tym samym roku nowo wybrany papież ogłosił Hozjusza członkiem nowej Congregatio Germanica. 8 stycznia 1574 r. został kardynałem Wielkim Penitencjarzem i piastował ten wpływowy urząd aż do śmierci.
W 1577 r. arcybiskupstwo Rygi de facto przestało istnieć, ponieważ doktryna protestancka rozprzestrzeniła się wszędzie. W sierpniu 1577 r. Stefan Batory poprosił Hozjusza o rezygnację z przywileju zwolnienia, ponieważ Warmia była częścią Korony Polskiej. Współadiutant Hozjusza Marcin Cromer odrzucił te konstytucyjne argumenty.
W 1578 r. papież Grzegorz XIII przydzielił mu najpierw San Pietro in Vincoli, a następnie tytularny kościół Santa Maria in Trastevere.
Stanisław Hozjusz został pochowany w kościele Santa Maria in Trastevere w Rzymie.
Hozjusz i Cromer byli jednymi z najważniejszych przedstawicieli i odnowicieli katolicyzmu. Ich kazania zostały opisane m.in. przez Hiplera w Die deutschen Predigten und Katechesen der ermländischen Bischöfe Hosius und Cromer. Hozjusz był również przyjacielem jezuity Petrusa Canisiusa.
Katolicki dzień pamięci: 5 sierpnia
Powiedzenie rolnicze: "Kiedy zbliża się św. Stanisław / ziemniaki się toczą".
Stanislai Hosii (...) Opera omnia in duos divisa tomos, quorum primus ab (...) auctore (...) auctus et recognitus (...) secundus autem totus novus, nuncque primum typis excusus (...).
Stanislai Hosii (...) Opera omnia (...) nunc novissime ab ipso auctore (...) recognita (...) cura (...) Henrici Dunghaei (...) edita (...)
Hozjusz, Stanisław. W: Johann Heinrich Zedler: Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste. Tom 13, Lipsk 1735, s. 966 f.
Anton Eichhorn: Biskup warmiński i kardynał Stanisław Hozjusz. Tom 1: Od jego narodzin do osiągnięcia kardynalatu. Mainz 1854, pełny tekst w Google Book Search.
Johann Samuel Ersch, Johann Gottfried Gruber: Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste. Volume Sect. 2 T. 11, s. 93, wersja zdigitalizowana.
Theodor Hirsch: Hosius, Stanislaus. W: Biografia ogólnoniemiecka (ADB). Tom 13, Duncker & Humblot, Lipsk 1881, s. 180-184.
Arno Sames: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG). Wydanie 4, tom 3. s. 1912.
Hubert Jedin: Hozjusz, Stanisław. W: Nowa niemiecka biografia (NDB). Tom 9, Duncker & Humblot, Berlin 1972, ISBN 3-428-00190-7, s. 650 f. (Digitalisat).
Benrath: Realenzyklopädie für protestantische Theologie und Kirche (RE). 3rd edition vol. 8. pp. 382-392.
Theologische Realenzyklopädie (TRE), t. 15. s. 598-600.
Lexikon für Theologie und Kirche (LThK). Wydanie 3, tom 5, s. 284.
Friedrich Wilhelm Bautz: HOSIUS [Hozius, Hozjus], Stanislaus. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 2, Bautz, Hamm 1990, ISBN 3-88309-032-8, Sp. 1072-1074.
Hans-Jürgen Karp: Imperia i terytoria w Europie Środkowo-Wschodniej.
Heinz Scheible: Korespondencja Melanchtona. Persons 12. Stuttgart-Bad Cannstatt 2005, ISBN 3-7728-2258-4.
Hans-Jürgen Karp, Bernhart Jähnig: Stanisław Hozjusz. Jego dzieło jako humanisty, teologa i człowieka Kościoła w Europie. Aschendorff, Münster 2007, ISBN 978-3-402-15705-3.