Jakub Berman (* 23 grudnia 1901 w Warszawie, wówczas Kongresówka; † 10 kwietnia 1984 w Warszawie) był polskim politykiem komunistycznym.
Urodzony w rodzinie żydowskiej, Berman uczęszczał do gimnazjum w Warszawie, a następnie studiował prawo, a później socjologię na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie przez pewien czas pracował również jako asystent. Z powodu wybuchu II wojny światowej nie mógł ukończyć swojego projektu doktorskiego na temat historii miast polskich w XVIII wieku pod kierunkiem Ludwika Krzywickiego.
Jednocześnie od młodości był działaczem komunistycznym, w tym członkiem Komunistycznej Partii Polski od 1928 r. i działaczem młodzieżowym. W 1939 r. uciekł do okupowanej przez Sowietów części Polski do Białegostoku, a następnie do Mińska, gdzie pracował jako dziennikarz. Po inwazji Niemiec na Związek Radziecki w 1941 r. uciekł do Moskwy. Wkrótce potem pracował jako instruktor w Szkole Kominternu, która została przeniesiona do Ufy i do której uczęszczał między innymi Wolfgang Leonhard.
Większość jego rodziny i krewnych została zamordowana podczas Holokaustu. Jego brat Adolf Berman przeżył w podziemiu i ostatecznie wyemigrował do Izraela, gdzie w grudniu 1943 r. został zaproszony na Kreml przez Józefa Stalina i najwyraźniej zdobył zaufanie dyktatora. Od sierpnia 1944 r. był członkiem nowego Biura Politycznego, a później także Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Wraz z Bolesławem Bierutem i Hilarym Mincem tworzył w kolejnych latach triumwirat przywódczy stalinowskiego kierownictwa partyjnego, odpowiedzialny za bezpieczeństwo państwa, propagandę i ideologię. Berman był więc jedną z głównych osób odpowiedzialnych za krwawe stłumienie antykomunistycznej opozycji w Polsce w drugiej połowie lat 40. XX wieku.
W grudniu 1948 r. partie komunistyczna i socjalistyczna połączyły się, tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR). Przeważyli jednak przedstawiciele linii stalinowskiej. Stalinowski Bolesław Bierut odsunął od władzy Władysława Gomułkę, a następnie kazał go internować. Przeprowadzono czystki i reorganizacje w partii i społeczeństwie.
Stalin zmarł w marcu 1953 r.; w Związku Radzieckim i niektórych innych krajach rozpoczął się proces destalinizacji.
W lutym 1956 r., podczas XX Zjazdu Partii KPZR, przywódca KPZR Nikita Chruszczow rozliczył się ze zbrodniami Stalina. Bierut, lider PVAP, doznał ataku serca po tym przemówieniu i pozostał w Moskwie po zakończeniu kongresu partii.
Czterech wysokich rangą funkcjonariuszy, którzy towarzyszyli Bierutowi w podróży do Moskwy - Berman, a także Jerzy Morawski, Józef Cyrankiewicz i Aleksander Zawadzki - złożyło sprawozdanie z tajnego przemówienia Chruszczowa do Biura Politycznego KPZR w dniu 28 lutego 1956 roku. Biuro Polityczne postanowiło zwołać ważnych działaczy partyjnych do Warszawy w dniach 3-4 marca, aby poinformować ich o przemówieniu.
Trzy dni po tym pierwszym spotkaniu duża grupa kadry partyjnej zebrała się w Warszawie i ostro skrytykowała twardy rząd Bieruta, który był u władzy przez osiem lat, oraz dalsze członkostwo stalinowców w Biurze Politycznym. Pełny tekst przemówienia Chruszczowa nie został jeszcze oficjalnie rozpowszechniony w PVAP; to, co wyciekło z jego treści, wywołało powódź komentarzy krytycznych wobec Bieruta. Bierut pozostawał w bliskim kontakcie telefonicznym z Moskwą, dzięki czemu dowiedział się o szybkim spadku swojej władzy w Polsce.
Nagła śmierć Bieruta 12 marca - prawdopodobnie z powodu niewydolności serca i zapalenia płuc - stworzyła próżnię władzy i dała ogromny impuls do destalinizacji w Polsce, a PVAP wybrała Edwarda Ochaba na następcę Bieruta wbrew życzeniom nowego przywódcy Kremla.
W 1956 roku tysiące robotników strajkowało w zachodniej Polsce, w Poznaniu. Ruch ten (Powstanie Poznańskie), który początkowo miał podłoże materialne, szybko przekształcił się w powstanie polityczne, które kierownictwo partii krwawo stłumiło 28 czerwca 1956 r., pogłębiając konflikt w Biurze Politycznym. Sytuację pogarszały wydarzenia polityczne na Węgrzech, gdzie pojawiały się głębokie konflikty w społeczeństwie. Podczas gdy frakcja stalinowska w Polsce - znana również jako grupa natolińska od miejsca ich spotkań w dawnym Pałacu Potockich - opowiadała się za kontynuacją kursu politycznego, liberałowie (znani również jako grupa puławska) opowiadali się za ruchem reform społecznych, który jednak nie chciał dotykać dyktatury proletariatu. Ta ostatnia przeważyła. Stalinowski przewodniczący Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego Hilary Minc musiał podać się do dymisji, zrehabilitowany były sekretarz generalny Władysław Gomułka powrócił triumfalnie do władzy 21 października, choć Moskwa początkowo nie chciała się na to zgodzić, zmobilizowała swoje wojska, a całe kierownictwo partii przybyło do Warszawy na niezapowiedzianą błyskawiczną wizytę (19 października 1956 r.).
Berman opuścił kierownictwo partii w 1956 roku. Zwrot w październiku 1956 r. (odwilż październikowa) zaobserwowano również w innych krajach bloku wschodniego. 22 października 1956 r. studenci Uniwersytetu Technicznego w Budapeszcie opracowali deklarację opartą na rewolucji z 1848 r., w której wzywali do wolności obywatelskich i parlamentaryzmu, a także niepodległości narodowej. Studenci otrzymali pozwolenie na demonstrację solidarności z polskim powstaniem robotniczym 23 października. Demonstracja ta stała się początkiem węgierskiego powstania narodowego.
Berman został wydalony z PVAP w maju 1957 r. jako jeden z winnych "błędów i pomyłek ery stalinowskiej".
Następnie pracował w państwowym wydawnictwie Książka i Wiedza aż do osiągnięcia wieku emerytalnego. Naznaczony konsekwencjami poważnego wypadku samochodowego w 1980 roku, zmarł zapomniany w Warszawie cztery lata później. Jego grób znajduje się na cmentarzu wojskowym na warszawskim Żoliborzu.
Teresa Torańska: Tamci na górze: polscy stalinowcy zmuszeni do mówienia. Kiepenheuer & Witsch, Kolonia 1987, ISBN 3-462-01819-1.
Wolfgang Leonhard: Rewolucja wypuszcza swoje dzieci. Kiepenheuer & Witsch, Kolonia 1955, ISBN 3-462-01463-3.
John Sack: Oko za oko. Ernst Kabel Verlag, Hamburg 1995, ISBN 3-8225-0339-8.