Herbert Helmut Czaja (ur. 5 listopada 1914 w Teschen, Austro-Węgry; zm. 18 kwietnia 1997 w Stuttgarcie) był niemieckim politykiem (CDU). W latach 1970-1994 był przewodniczącym Związku Wypędzonych.
Czaja urodził się w katolickiej rodzinie, która była płynnie dwujęzyczna (niemiecko-polska). Od 1920 r. jego rodzinne miasto należało do Polski. Po ukończeniu niemieckiego gimnazjum w Bielitz, stolicy wyspy językowej Bielitz-Biała, Czaja studiował germanistykę, historię i filozofię w Krakowie i Wiedniu w latach 1933-1938. Następnie pracował jako nauczyciel w szkole średniej w Mielcu, a w końcu jako asystent naukowy na Uniwersytecie Krakowskim. W latach 1937/38 był członkiem Niemieckiego Stowarzyszenia na rzecz Narodowej Pacyfikacji Europy, założonego przez jego byłego nauczyciela, znanego przeciwnika Hitlera, senatora Eduarda Panta. W 1939 r. ukończył w Krakowie studia doktoranckie. Po inwazji niemieckiego Wehrmachtu na Polskę odmówił wstąpienia do NSDAP. Doprowadziło to do utraty stanowiska asystenta. Od 1940 r. pracował jako nauczyciel gimnazjalny w Zakopanem i Przemyślu. W 1942 r. został powołany do Wehrmachtu i ciężko ranny na froncie wschodnim.
Po wydaleniu, od 1946 r. pracował jako nauczyciel w szkole średniej w Stuttgarcie.
Herbert Czaja był żonaty z Evą-Marią Reinhardt (* 29 listopada 1926 w Stuttgarcie, † 28 czerwca 2006 tamże), siostrą Rudolfa Reinhardta, i miał dziewięcioro dzieci. Jego najstarsza córka Christine, zastępczyni przewodniczącej Landsmannschaft der Oberschlesier przez wiele lat, opublikowała artykuły biograficzne o nim w 2003 roku.
Czaja pochodził z rodziny rzymskokatolickiej i od 1933 r. był członkiem Niemieckiej Chrześcijańskiej Partii Ludowej Eduarda Pantsa. Czaja był aktywny politycznie w niemieckich organizacjach studenckich zarówno w Krakowie, jak i w Wiedniu.
Po wojnie Czaja został członkiem Junge Union i CDU. Był także jednym ze współzałożycieli Związku Wypędzonych w CDU, którego przewodniczącym został w 1952 r. w Północnej Wirtembergii.
Czaja był członkiem Rady Miasta Stuttgart w latach 1947-1953.
W latach 1953-1990 Czaja był posłem do niemieckiego Bundestagu. W latach 1980-1990 był przewodniczącym Grupy Uchodźców i Wypędzonych w grupie parlamentarnej CDU/CSU w Bundestagu.
Herbert Czaja był wybierany do niemieckiego Bundestagu od 2. do 9. kadencji z listy kraju związkowego Badenia-Wirtembergia, a w 10. i 11. kadencji jako poseł wybrany w wyborach bezpośrednich z okręgu wyborczego Stuttgart II.
W przeciwieństwie do zdecydowanej większości posłów do Bundestagu ze wszystkich partii, Czaja nie wierzył, że zjednoczenie Niemiec poprzez zjednoczenie Republiki Federalnej i NRD było kompletne, ponieważ nie obejmowało byłych niemieckich terytoriów na wschodzie. W związku z tym wielokrotnie głosował przeciwko większości swojej grupy parlamentarnej podczas procesu zjednoczenia, w tym przeciwko wspólnej rezolucji w sprawie granicy polsko-niemieckiej, przeciwko traktatowi zjednoczeniowemu i przeciwko traktatowi dwa plus cztery.
We wrześniu 1990 r., wraz z innymi kolegami z frakcji parlamentarnej, bezskutecznie próbował zapobiec debacie nad traktatem zjednoczeniowym w Bundestagu, składając wniosek do Federalnego Trybunału Konstytucyjnego o tymczasowy nakaz sądowy. Wniosek został odrzucony jako "oczywiście bezzasadny".
Nawet po zjednoczeniu Niemiec i jego odejściu z Bundestagu w 1990 r., Czaja nieustannie kontynuował swój polityczny kurs i wysuwał jeszcze bardziej radykalne żądania. W swojej książce Unterwegs zum kleinsten Deutschland? (W drodze do najmniejszych Niemiec?), która liczy ponad tysiąc stron, wzywał do przywrócenia Rzeszy Niemieckiej do granic z 1937 r., co "w żadnym wypadku nie musi być punktem końcowym...". We Frankfurter Allgemeine Zeitung politolog Ernst-Otto Czempiel nazwał go "teoretykiem spiskowym" i "politycznym ghostwriterem", dla którego "termin rewizjonizm jest zbyt nieszkodliwy".
W przeciwieństwie do tego, nowsze prace historyczne wskazują, że pomimo sprzeciwu wobec socjalliberalnej Ostpolitik, Czaja już pod koniec lat 60. opracował alternatywy dla polityki rewizji państwa narodowego z "prawdziwie chrześcijańskiej woli pojednania", która dążyła do "nowego początku na podstawie równego współistnienia i sprawiedliwej równowagi przeciwieństw".
Czaja był współzałożycielem Hilfsverband der Heimatvertriebenen w Stuttgarcie, a także członkiem okręgowego komitetu ds. uchodźców. Był współzałożycielem spółdzielni przesiedleńców Neues Heim i członkiem zarządu Ackermann-Gemeinde.
Od 1948 r. Czaja był wybranym członkiem Centralnego Komitetu Niemieckich Katolików (ZdK).
Herbert Czaja był rzecznikiem Landsmannschaft der Oberschlesier od 1969 roku i przewodniczącym Związku Wypędzonych od 1970 do 1994 roku. Objął ten urząd w okresie nowej Ostpolitik koalicji socjalliberalnej. Czaja był między innymi zaangażowany w opracowywanie alternatyw dla polsko-niemieckich zaleceń podręcznikowych, które opublikował w filmie dokumentalnym w 1980 roku.
Od 1974 r. do śmierci w 1997 r. pełnił również funkcję przewodniczącego Kuratorium Fundacji Kultury Wypędzonych Niemców.
Herbert Czaja został odznaczony Krzyżem Zasługi 1 klasy Republiki Federalnej Niemiec w 1968 roku, Wielkim Krzyżem Zasługi w 1973 roku, Wielkim Krzyżem Zasługi z Gwiazdą w 1984 roku oraz Medalem Zasługi kraju związkowego Badenia-Wirtembergia 7 maja 1988 roku. W 1989 r. został uhonorowany Tarczą Pruską. W 2002 r. jego imieniem nazwano ulicę Dr Herbert Czaja Weg w Stuttgarcie-Zuffenhausen.
Równouprawnienie z Europą Wschodnią. Próba stworzenia europejskiego ładu pokojowego. Seewald, Stuttgart 1969.
Materiały dotyczące kwestii Odry i Nysy. Dokumentacja sytuacji prawnej Niemiec i Niemców w świetle prawa międzynarodowego i Ustawy Zasadniczej ze szczególnym uwzględnieniem terytoriów na wschód od Odry i Nysy (= Schriftenreihe der Kulturstiftung der Deutschen Vertriebenen. Vol. 9). Fundacja Kulturalna Niemieckich Wypędzonych, Bonn 1979 (dokumentacja z przypisami).
Nasz moralny obowiązek. Życie dla Niemiec. Pod redakcją Hartmuta Koschyka. Langen Müller, Monachium 1989, ISBN 3-7844-2279-9 (zbiór przemówień i esejów).
W drodze do najmniejszych Niemiec? Brak solidarności z wypędzonymi. Marginalia na temat 50 lat Ostpolitik. Knecht, Frankfurt nad Menem 1996, ISBN 3-7820-0730-1.
Krystyna Maria Czaja (red.): Herbert Czaja. Orędownik praw człowieka. Fundacja Kulturalna Niemieckich Wypędzonych, Bonn 2003, ISBN 3-88557-210-9.
Sebastian Rosenbaum: Operacja "Poseł". Herbert Czaja na celowniku polskiej bezpieki. W: ZS Confinium. Przyczynki do dziejów Górnego Śląska. Vol. 3, 2008, ZDB-ID 2275328-X, pp. 173-196.
Jürgen Aretz: Herbert Czaja (1914-1997). In: Jürgen Aretz, Rudolf Morsey, Anton Rauscher (eds.): Zeitgeschichte in Lebensbildern, Aus dem deutschen Katholizismus des 19. und 20. Jahrhunderts, vol. 9, Aschendorff Verlag GmbH & Co. KG, Münster 1999, ISBN 978-3-402-06112-1, s. 291-312 (wersja zdigitalizowana).