Bolesław III Krzywousty (łac. Boleslaus; * 20 sierpnia 1085 w Krakowie; † 28 października 1138 prawdopodobnie w Sochaczewie) był księciem Polski od 1102 i jedynym władcą od 1107. Jako syn księcia Władysława I Hermana z drugiego małżeństwa z Judytą Czeską (* ok. 1056; † 25 grudnia 1086), córką księcia Wratysława II z małżeństwa z Adelheidą Węgierską (1040-1062), wywodził się z dynastii Piastów.
Ponieważ starszy przyrodni brat Bolesława, Zbigniew, został wybrany na prawowitego następcę ojca w 1096 r. z poparciem szlachty i episkopatu, reputacja Bolesława wzrosła podczas trwających walk między Władysławem I. Hermanem i jego palatynem Sieciechem a dwoma książętami i opozycją szlachty. Hermana i jego palatyna Sieciecha z dwoma książętami i opozycją możnowładztwa, prestiż Bolesława wzrastał, ale po śmierci ojca w 1102 r. otrzymał on tylko dwie prowincje (Śląsk i Małopolskę), czyli około jednej trzeciej państwa Piastów, podczas gdy Zbigniew rościł sobie pretensje do zwierzchnictwa nad pozostałymi terytoriami na podstawie swoich rządów.
Kampanie militarne Bolesława przeciwko pogańskiemu słowiańskiemu Pomorzu w latach 1102-1106 uczyniły go popularnym wśród rycerstwa, któremu nie podobała się pokojowa polityka Zbigniewa. W 1107 r. z węgierską pomocą udało mu się wyprzeć przyrodniego brata i samodzielnie rządzić Polską. Jednak kiedy Bolesław najechał Czechy w 1108 r., aby pomóc swojemu sojusznikowi królowi Węgier Kolomanowi, który walczył z armią niemiecko-czeską, Zbigniew był wspierany przez cesarza niemieckiego Henryka V i księcia Svatopluka z Ołomuńca, ale ich inwazja na Śląsk w 1109 r. zakończyła się niepowodzeniem. Aby kupić pokój i uniknąć dalszych konfliktów zbrojnych ze Świętym Cesarstwem Rzymskim, Bolesław zgodził się płacić królowi Henrykowi daninę w wysokości 500 marek srebra rocznie. Był również gotów zawrzeć z nim nierówny sojusz (amicicia) w 1110 roku. Jednocześnie jednak Bolesław wykorzystał walki o tron, które wybuchły w Czechach po zabójstwie Świętopełka 21 września 1109 r., aby zmusić nowego księcia czeskiego Władysława I do zrzeczenia się w 1111 r. hołdu (potwierdzonego w pokoju w Zielone Świątki w Glatz w 1137 r.), którego książęta czescy domagali się od władców polskich za posiadanie Skandynawii.
Kiedy Zbigniew powrócił w tym momencie, Bolesław przyznał mu kilka grodów jako apanaże, ale kazał oślepić przyrodniego brata już w 1112 roku. Bolesław próbował złagodzić ogólne oburzenie, które powstało po rychłej śmierci Zbigniewa, organizując pielgrzymki, aby odpokutować za swoje przestępstwo. Następnie został ponownie przyjęty do Kościoła w Gnieźnie na Wielkanoc 1113 r., co umożliwiło mu ponowne sprawowanie władzy.
Pokojowe stosunki Bolesława z Czechami i Cesarstwem, a także jego małżeństwo z Solomeą von Berg-Schelklingen, ułatwiły mu ekspansję na północ i północny zachód. Podbił Pomorze w latach 1113-1116, a także odzyskał region lubuski między Odrą i Szprewą zamieszkany przez plemiona Lutyków w 1115/1119 r., Który cesarz Henryk V odebrał mu w kampanii 1109 r. I przekazał jako lenno arcybiskupstwu Magdeburga pod rządami arcybiskupa Adalgod z Osterburga. Podczas swoich kampanii wojskowych przeciwko Pomorzu w 1119/21 r. zdewastował ziemię, a następnie zdobył pomorską stolicę Szczecina. Książę pomorski Warcisław I jest wspominany w źródłach historycznych dopiero od 1124 r., kiedy był wasalem Bolesława i wspierał chrystianizację Pomorzan przez Ottona z Bambergu, zgodnie z prośbą Bolesława.
W płonnej nadziei na zminimalizowanie sporów spadkowych, Bolesław III Schiefmund podzielił piastowskie państwo polskie między swoich czterech synów wraz z wprowadzeniem konstytucji senioralnej, co doprowadziło do znacznego rozszerzenia piastowskiej strefy wpływów, a tym samym stało się najważniejszą dynastią rządzącą w Wielkopolsce, na Kujawach, Śląsku i w Czechach.
Linia mazowiecka, założyciel Kazimierz II Sprawiedliwy; wymarła w 1526 r. wraz z księciem Januszem III,
Linia kujawska, założyciel Kazimierz I kujawski (ok. 1211-1267), książę kujawski, sieradzki i łęczycki; wymarł w 1388 r. wraz z księciem Władysławem Białym,
Linia małopolska, założona przez Kazimierza II Sprawiedliwego, wygasła w 1279 r. wraz z księciem Bolesławem V.
Linia wielkopolska, założona przez Mieszka III, wygasła w 1296 r. wraz z królem Przemysławem II.
Linia śląska, założona przez Władysława Wygnańca, wygasła w 1675 r. wraz z księciem Jerzym Wilhelmem I.
Dzięki dobrym stosunkom Bolesława z papiestwem w 1124 r. założono biskupstwa kruszwickie, włocławskie i lubuskie, którym kardynał legat Egidiusz z Tusculum przydzielił tereny nowo włączone do państwa polskiego.
Po nieudanej próbie polskich biskupów misjonowania podbitych Pomorzan i mieszkańców, którzy zostali znacznie zmniejszeni przez wojny, którzy wszyscy odmówili, Pomorze miało zostać schrystianizowane w latach 1121/1122 przez biskupa Bernharda z Hiszpanii. Został odesłany przez Pomorzan, a jego następcą został biskup Otto z Bambergu. Odniósł on sukces w dwóch podróżach misyjnych (1124/1125 i 1128). Już w 1124/1125 r. strona polska planowała założenie diecezji pomorskiej należącej do polskiej prowincji kościelnej Gniezno, a Wojciech, nadworny kapelan Bolesława, został mianowany biskupem pomorskim. Papieska życzliwość dla przedsięwzięć misyjnych oraz dobre kontakty Bolesława z Babenbergami i Hohenstaufenami dawały nadzieję na rychłą realizację tego planu. Kiedy jednak Bolesław i polski Kościół, pod wpływem kardynała Egidiusza z Tusculum, opowiedzieli się po stronie papieża Anakleta II po wybuchu schizmy w podwójnej elekcji w 1130 r., Norbert wznowił swoje misyjne wysiłki. Norbert z Xanten, arcybiskup Magdeburga, odnowił stare roszczenia i kazał papieżowi Innocentemu II podporządkować mu biskupstwo poznańskie w 1131 r. i wszystkie polskie biskupstwa, w tym planowane biskupstwa, w 1133 r.: "Inter Albiam et Oderam: Stetin et Lubus, ultra Oderam vero Pomerana ...". Bolesław i biskupi polscy stanęli następnie po stronie papieża Innocentego II, który w 1136 r. potwierdził prawa metropolitalne Gniezna.
Ostatecznie biskupstwo na Pomorzu zostało założone w Wolinie dopiero w 1140 r., a ze względu na różnice polsko-saskie jako biskupstwo zwolnione, tj. bezpośrednio podległe papieżowi, które w 1176 r. zostało przeniesione do Cammin.
Dobre stosunki Bolesława z dynastiami Babenbergów i Hohenstaufenów znalazły wyraz w małżeństwie najstarszego syna Bolesława, Władysława, z Agnieszką, córką margrabiego Leopolda Austriackiego, w 1125 roku. Jednak Bolesław III najwyraźniej postrzegał siebie jako osobistego dłużnika cesarza Henryka V. Kiedy zmarł w 1125 r., Bolesław próbował uniknąć złożenia hołdu Lotharowi z Supplinburga, ale musiał to zrobić z mocą wsteczną w 1135 r.
Realizacja interesów Bolesława na Pomorzu obejmowała również małżeństwo jego córki Richezy z księciem Magnusem, następcą tronu i synem króla Danii Nielsa w 1130 r., który w tym czasie zwiększał swoją presję na Rugię, Uznam i Wollin, a także małżeństwo innej córki z Konradem, hrabią Plötzkau, w 1132 r., który w 1130 r. został uwłaszczony na saskim Nordmarku.
Nieprzemyślana interwencja Bolesława w spory o tron węgierski w 1132 r. uwikłała Polskę w wojny zarówno z Królestwem Węgier, jak i Czechami, których władcy w 1134 r. wybrali na arbitra cesarza Lothara III. W tej sytuacji Bolesław został zmuszony do złożenia hołdu cesarzowi za Rugię, której jeszcze nie podporządkował, i Pomorze na spotkaniu dworskim w Merseburgu w 1135 r., uznając tym samym cesarską zwierzchność feudalną na tych terytoriach i płacąc dwunastoletnie zaległości w daninie, które przestał płacić po śmierci cesarza Henryka V w 1125 r., Ponieważ być może postrzegał to tylko jako osobiste zobowiązanie wobec Henryka. Porządek sukcesji Bolesława, który miał zapewnić jedność państwa, z odpowiednim seniorem z siedzibą w Krakowie, księstwem, sprawującym władzę nad wszystkimi innymi członkami dynastii Piastów, okazał się nieskuteczny wkrótce po śmierci Bolesława w 1138 roku i zapoczątkował okres częściowego panowania polskiego, który trwał do 1295 roku.
Pierwsze małżeństwo 16 listopada 1102 r. ze Zbysławą († ok. 1114), córką Światopełka II, wielkiego księcia Rusi Kijowskiej:
Władysław II Wygnaniec (* 1105; † 30 maja 1159);
Córka N.N., poślubiona w 1124 r. Wsiewołodowi I (Wesewołdowi, Wsiewołodowi), księciu muromskiemu; 2. małżeństwo w 1115 r. z Salomeą, córką Henryka, hrabiego Berg-Schelklingen:
Leszek (* 1115; † 26 VIII przed 1131);
Kazimierz Starszy (* 1117/1122; † 19 X 1131);
Bolesław IV Kędzierzawy (* 1125; † 3 kwietnia 1173), książę mazowiecki (1138);
Mieszko III Stary (* 1126/27; † 13 marca 1202);
Henryk Sandomierski (* 1127/31; † 18 października 1166);
Kazimierz II Sprawiedliwy Młodszy (* 1138; † 5 V 1194); Rycheza (Ryksa; * 1116/17; † po 1155), w pierwszym małżeństwie z Magnusem, królem Wästergötlandu z rodu Estridssonów, w drugim z Włodzimierzem, księciem mińsko-grodzieńskim, a w trzecim ze Swerkerem I, królem Szwecji;
Sofia (* ok. 1120; † 10 października 1136);
Gertruda (* 1126/1135; † 7 V 1160), mniszka w Zwiefalten;
Dobroniega Ludgarda (Dobronega, Lucardis; * 1128/1135; † 1160/1181), zamężna ok. 1142 r. z Dietrichem, margrabią Łużyc;
Judyta (* 1133; † 1175), poślubiła Władysława II, króla Węgier i Ottona I, margrabiego Brandenburgii;
Agnieszka (* 1137; † po 1181), poślubiła Mścisława II, wielkiego księcia Rusi Kijowskiej;
Przybysława (Pribislawa; † po 1156 r.), zamężna za Ratiborem I, księciem pomorskim;
Córka N.N., zamężna za Konradem, hrabią Plötzkau, margrabią Nordmarku.
Eduard Mühle: Piastowie: Polska w średniowieczu. W: Wiedza (= Wissen). Tom 2709. C.H. Beck, Monachium 2011, ISBN 978-3-406-61137-7.
Robert F. Barkowski: Piastowie i początki państwa polskiego. Parthas, Berlin 2018, ISBN 978-3-86964-101-0.
Lista polskich władców