Jankel Adler (* 26 lipca 1895 w Tuszynie, Imperium Rosyjskie; † 25 kwietnia 1949 w Aldbourne, Wiltshire, Anglia; właściwie Jankiel Adler) był polskim malarzem i rytownikiem wyznania mojżeszowego. Był jednym z artystów poddanych ostracyzmowi i prześladowanych przez narodowy socjalizm.
Jankel Adler urodził się w Tuszynie (niedaleko Łodzi) jako siódme z dziesięciorga dzieci i dorastał w świecie chasydzkiego judaizmu. W 1912 roku rozpoczął praktykę jako grawer u swojego wuja w Belgradzie. Po podróży przez Bałkany przeniósł się do Niemiec w 1914 roku i początkowo mieszkał z siostrą w Barmen. Tam studiował w Szkole Sztuki i Rzemiosła w klasie malarstwa Gustava Wiethüchtera. W latach 1918-1919 powrócił do Łodzi. Tam współtworzył awangardową grupę Jung Jiddisch i wystawiał w Stowarzyszeniu Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych. W 1920 roku spędził krótki czas w Berlinie. Nawiązał tam kontakt z wieloma artystami, w tym z Markiem Chagallem. Powrócił do Barmen w 1921 roku i był członkiem grupy artystycznej Die Wupper.
W 1922 roku przeniósł się na kilka lat do Düsseldorfu, gdzie wraz z Paulem Klee wykładał na akademii sztuki. Na początku lat 20. był już zaangażowany w działalność grup awangardowych w Düsseldorfie, Kolonii i przez pewien czas w Berlinie. Działał w Grupie Listopadowej, Stowarzyszeniu Młodej Nadrenii, Związku Postępowych Artystów Międzynarodowych i Grupie Reńskiej. Był współzałożycielem Grupy Postępowych Artystów w Kolonii. W 1928 r. otrzymał Złoty Medal na Niemieckiej Wystawie Sztuki w Düsseldorfie za obraz Koty. W latach 1929 i 1930 odbył podróże studyjne na Majorkę i do Hiszpanii.
Jankel Adler przeniósł się do studia w Akademii w Düsseldorfie w 1931 roku, z którego zrezygnował ponownie w 1933 roku, kiedy opuścił Niemcy za radą przyjaciół. Wraz z lewicowymi artystami i intelektualistami Adler opublikował wcześniej "pilny apel" przeciwko polityce narodowych socjalistów i na rzecz komunizmu w Düsseldorfie podczas kampanii wyborczej do Reichstagu w marcu 1933 roku. Stanowisko polityczne Adlera można określić jako rodzaj anarchistycznego komunizmu, dla którego nic nie było dalsze od prawdy niż podporządkowanie się leninowskiej dyscyplinie partyjnej, która już wówczas dominowała w KPD.
Jego ostatnią wystawą była prawdopodobnie 101 Wielka Wiosenna Wystawa Kunstverein Hannover w Künstlerhaus Hannover w 1933 roku. Adler początkowo uciekł do Paryża i postrzegał swoje wygnanie jako świadomą walkę z faszystowskim reżimem w Niemczech. W ciągu następnych kilku lat wiele podróżował do Polski, Włoch, Jugosławii, Czechosłowacji, Rumunii i Związku Radzieckiego.
W 1939 r., wraz z wybuchem II wojny światowej, zgłosił się na ochotnika do polskich sił zbrojnych stacjonujących we Francji i podróżował z nimi podczas odwrotu do Szkocji. Został zwolniony ze służby wojskowej w 1941 r. z powodów zdrowotnych. Następnie zamieszkał w Kirkcudbright w Szkocji. W 1943 r. przeniósł się do Londynu.
Po wojnie dowiedział się, że żadne z jego dziewięciorga rodzeństwa nie przeżyło Holokaustu.
Już w 1933 roku dwa obrazy Adlera zostały pokazane jako "zdegenerowane" na pierwszej kobiecej wystawie narodowych socjalistów, Kulturbolschewistische Bilder, w Kunsthalle w Mannheim. W 1937 roku, w ramach ogólnokrajowej kampanii "Sztuka zdegenerowana", dzieła z Kronprinzen-Palais należące do Berlińskiej Galerii Narodowej, Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych w Breslau, Zbiorów Sztuki Miasta Düsseldorf, Muzeum Folkwang Essen, Städelsches Kunstinstitut i Städtische Galerie Frankfurt/Main, Städtisches Museum Hagen, Wallraf-Richartz-Museum Kolonia, Kaiser Wilhelm-Museum Krefeld, Städtische Kunsthalle Mannheim, Bayerische Staatsgemälde-Sammlung München, Staatliches Museum Saarbrücken i Ruhmeshalle Wuppertal-Barmen skonfiskowano 27 prac Adlera. Cztery z nich zostały pokazane na wystawie o tej samej nazwie w Monachium. W tym samym roku dwa z jego obrazów znalazły się również na wystawie Wieczny Żyd w Deutsches Museum w Monachium. Czternaście z tych skonfiskowanych dzieł znajduje się w bazie danych "Degenerate Art" na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie.
Jankel Adler był pod silnym wpływem Pabla Picassa i Fernanda Légera. Jego kompozycja obrazowa jest zazwyczaj surowa. Eksperymentował z kolorami i materiałami, na przykład dodając piasek. Nakładanie kolorów było często pastelowe, nadając powierzchniom obrazu wygląd przypominający sgraffito. Tematy jego obrazów są często pochodzenia żydowskiego. Namalował również kilka abstrakcyjnych kompozycji.
Dzielnica dziwek w Berlinie (olej, 1920; w kolekcji Berlinische Galerie)
Angelica, 1923, olej, 106,5 × 58,3 cm
Rodzice artysty, około 1925, olej
Portret Else Lasker-Schüler, 1924, olej na płótnie, 151 × 75 cm; zakupiony przez Kunstverein Barmen w 1926 roku, skonfiskowany jako "zdegenerowany" w 1937 roku, odkupiony przez Von-der-Heydt-Museum Wuppertal w 1986 roku.
Pan Cleron, hodowca kotów, 1925, olej na płótnie, 110,2 × 70,3 cm, zakupiony przez Städtische Kunstsammlung Düsseldorf w 1926 r., skonfiskowany tam w 1937 r. jako "zdegenerowany". Emanuel Fohn nabył obraz w zamian i stał się on częścią kolekcji Sophie i Emanuela Fohnów, którzy w 1964 roku przekazali obraz do Bawarskiej Państwowej Kolekcji Malarstwa. Dziś jest częścią kolekcji Pinakothek der Moderne.
Autoportret, ok. 1926 r., mieszane media na płótnie, Von der Heydt-Museum, Wuppertal Dwie dziewczyny / Matka i córka, 1927 r., olej na płótnie, 150 × 100 cm; zakupiony do Kunsthalle Mannheim w 1929 r., skonfiskowany tam w 1937 r. jako "zdegenerowany", później sprzedany, obecnie własność prywatna.
Młody robotnik, 1929, olej, 78 × 130 cm
Skrzypek, 1928, olej
Mandolinista, 1929, olej na płótnie, 166 × 121 cm, został zakupiony w 1931 roku przez Städtische Kunstsammlung Düsseldorf pod tytułem Musikanten i wysłany do Monachium w 1937 roku jako "zdegenerowany", lokalizacja nieznana.
Szabat, 1927-1928, olej i piasek na płótnie, 120 × 110 cm, Muzeum Żydowskie w Berlinie.
Wenus z Majorki, 1933, olej, 60 × 100 cm Ziemia niczyja, 1943, olej na płótnie, 86 × 111 cm, Tate Collection London, ilustracja
Wenus z Kirkcudbright, 1943, olej na płótnie, 110 × 85 cm, Fundacja Rodziny Staraków, Bobrowiecka Warszawa.
Treblinka, 1948, olej, 91,5 × 152,5 cm
Portret malarza Seiwerta
Żyd z kogutem (1924)
Chasyd (1927)
Portret dżentelmena / Dr Hesse (1932)
Portret męski
Sprzedawca owoców (1924)
Hiszpanka
Martwa natura z cytrynami
Mężczyzna i kobieta / Scena z samowarem
Portret doktora Grubela/Grabela (zniszczony)
Kobieta z dzieckiem (zniszczony)
Kot przed lustrem
Martwa natura
Głowa dziewczynki
W toalecie (akwaforta, około 1921)
Dwoje ludzi/wizyta (akwaforta, 1926)
Martwa natura z rybą
Portret (tusz pędzlem na papierze, akwarela; zniszczony)
Siedzący Żyd (rysunek piórkiem i tuszem)
Akrobata
Po 1945 roku prace Adlera były pokazywane na wielu wystawach, w tym w Republice Federalnej Niemiec i NRD.
1955: Wuppertal, Von-der-Heydt-Museum (pierwsza wystawa prac Adlera w Niemczech)1959: Zurych, Galerie Charles Lienhard
1967: Neuss a. Rh.: Muzeum Clemensa Selsa
1969: Jerozolima, Muzeon Yiśraʾel
1969: Monachium, Galeria Wolfganga Ketterera
1977: Monachium, Galerie Michael Hasenclever1985: Düsseldorf, Städtische Kunsthalle Düsseldorf2009/2010: Düsseldorf, Galerie Remmert und Barth ("Jankel Adler in Exile. Works from 1933 to 1949")
2014: Uppingham, Rutland, Goldmark Gallery ("Jankel Adler. Lata brytyjskie")2018: Wuppertal, Von der Heydt-Museum ("Jankel Adler i awangarda. Chagall/Dix/Klee/Picasso")
2022: Wuppertal, Von der Heydt-Museum ("Prace na papierze. Motyw ludzki")
Paul Fierens: Jankel Adler. Nicholson and Watson, Londyn, 1948Anna Klapheck: Jankel Adler. Bongers, Recklinghausen, 1966 (seria monografii współczesnej sztuki reńsko-westfalskiej)Ursula Horn: Menschliche Würde bestimmt sein Schaffen. W: Bildende Kunst, Berlin, 3/1972, s. 135-137Ulrich Krempel: Jankel Adler 1895-1949. Katalog z okazji wystawy objazdowej 1985: Städtische Kunsthalle Düsseldorf, The Tel Aviv Museum, Muzeum Sztuki w Łodzi. DuMont Verlag, Kolonia 1985, ISBN 3-7701-1771-9.
Alexander Haeder: Jankel Adler. W: Bildende Kunst, Berlin, 6/1986, s. 256 i nast.
Claus Stephani: The Image of the Jew in Modern Painting. Eine Einführung / Imaginea evreului în pictura modernă. Studiu introductiv. Wydanie dwujęzyczne (rumuński/niemiecki). Editura Hasefer, Bukareszt 2005, ISBN 973-630-091-9.
Annemarie Heibel: Jankel Adler (1895-1949). Tom I: Monografia, Tom II: Katalog raisonné obrazów (= Wissenschaftliche Schriften der WWU Münster, Reihe X. Band 23). Verlagshaus Monsenstein und Vannerdat, Münster 2016, ISBN 978-3-8405-0128-9, urn:nbn:de:hbz:6-88239662183.